Question  |
Answer |
Lakolit to intruzja magmy o kopulastym kształcie, która powstaje, gdy magma wciska się między warstwy skał osadowych, wypychając je ku górze. • Kształt: Od dołu płaski, od góry wypukły – przypomina soczewkę lub grzyb. start learning
|
|
• Rozmiar: Średni – większy niż dajka, ale mniejszy niż batolit. • Powstanie: Magma nie przebija się na powierzchnię, tylko „rozpycha” warstwy skał nad sobą. • Występowanie: Często w górach – np. Góry Henry’ego w USA.
|
|
|
Dajka to wąska, pionowa (lub stromo nachylona) intruzja magmowa, która przecina istniejące warstwy skalne. • Kształt: Wąska i długa, jak ściana – może mieć kilka metrów grubości i ciągnąć się na wiele kilometrów. start learning
|
|
Powstanie: Magma przecina warstwy skał wzdłuż pęknięć lub szczelin. • Cechy szczególne: Może być widoczna na powierzchni jako ciemniejszy pas skały przecinający inne skały. • Występowanie: Powszechne w wielu rejonach wulkanicznych.
|
|
|
Batolit to ogromna masa magmy, która zastygła głęboko pod powierzchnią ziemi i może zajmować setki kilometrów kwadratowych. • Kształt: Nieregularny, rozległy – sięga głęboko w skorupę ziemską. • Rozmiar: Największa forma intruzji magmowej. start learning
|
|
Powstanie: Zastygnięcie wielkich ilości magmy w skorupie, zazwyczaj w czasie formowania się gór. • Występowanie: Np. Batolit Sierra Nevada w Kalifornii.
|
|
|
Silla to pozioma lub prawie pozioma warstwa zastygłej magmy, która wdarła się równolegle do istniejących warstw skał (czyli nie przecina ich jak dajka). • Kształt: Cienka, płaska warstwa, przypominająca wstawioną płytę między warstwy skał. start learning
|
|
Powstanie: Magma wnika w szczeliny między warstwami osadów, a potem tam zastyga. • Różnica względem lakolitu: Lakolit wypycha warstwy ku górze i ma wypukły kształt, a silla nie deformuje tak bardzo otaczających skał – jest cienka i płaska.
|
|
|
Lapolit to intruzja magmy wklęsła od góry – czyli odwrotność lakolitu. • Kształt: Odwrócona soczewka – przypomina miskę lub talerz. start learning
|
|
Powstanie: Magma wciska się między warstwy skał, ale zamiast je wypychać, powoduje ich zapadnięcie się lub zapada się pod ich ciężarem. • Rozmiar: Zazwyczaj średni do dużego. • Ciekawostka: Lapolity są rzadziej spotykane niż lakolity.
|
|
|
Lodowiec szelfowy • Opis: Część lądolodu wysuwająca się na morze, unosząca się na wodzie. start learning
|
|
Charakterystyka: Może się oderwać i tworzyć góry lodowe. • Występowanie: • Antarktyda (np. Lodowiec Rossa, Lodowiec Filchnera)
|
|
|
Lodowiec cyrkowy (karowy) • Opis: Mały lodowiec powstający w zagłębieniu w górze (cyrku lodowcowym). start learning
|
|
Charakterystyka: Rzadko tworzy jęzor; często pierwszy etap tworzenia większego lodowca. • Występowanie: • Tatry • Alpy • Pireneje
|
|
|
3. Lodowiec piedmontowy • Opis: Powstaje, gdy kilka lodowców górskich wypływa z dolin i łączy się u podnóża gór, tworząc szeroką „czapę”. start learning
|
|
Występowanie: • Alaska (np. lodowiec Malaspina) • Kanada
|
|
|
2. Lodowiec kontynentalny (lądolód) • Opis: Ogromna czapa lodu pokrywająca znaczne obszary lądu – niezależna od ukształtowania terenu. start learning
|
|
Charakterystyka: Bardzo gruby, spłaszczony; rozlewa się na wszystkie strony. • Występowanie: • Antarktyda (największy lądolód na Ziemi) • Grenlandia
|
|
|
Lodowiec górski (alpejski) • Opis: Występuje w górach, w dolinach – spływa w dół zboczy jak rzeka lodu. • Charakterystyka: Ma wyraźne jęzory lodowe, może być podzielony na kilka odgałęzień. start learning
|
|
Występowanie: • Alpy • Himalaje • Andy • Góry Skandynawskie • Kaukaz • Góry Alaska • Tien-szan
|
|
|
1. Strefa klimatów równikowych • Typy: • Równikowy wybitnie wilgotny – codzienne opady, brak pory suchej • Podrównikowy wilgotny i suchy – wyraźna pora sucha i deszczowa • Gdzie: Amazonia, Kongo, Indonezja start learning
|
|
|
|
|
🌴 2. Strefa klimatów zwrotnikowych • Typy: • Zwrotnikowy suchy – pustynie (np. Sahara, Pustynia Arabska) • Zwrotnikowy wilgotny – południowo-wschodnia Azja, Floryda • Gdzie: Sahara, Meksyk, Indie, Australia start learning
|
|
|
|
|
3. Strefa klimatów podzwrotnikowych (subtropikalnych) • Typy: • Śródziemnomorski – gorące, suche lato, łagodna, deszczowa zima • Pustynny i półpustynny – np. Kalifornia, Iran • Gdzie: Basen Morza Śródziemnego, Kalifornia, Chile, Australia start learning
|
|
|
|
|
4. Strefa klimatów umiarkowanych • Typy: • Umiarkowany morski – łagodne zimy i chłodne lata (np. Wielka Brytania) • Umiarkowany przejściowy – Polska, zmienna pogoda start learning
|
|
• Umiarkowany kontynentalny – mroźne zimy, gorące lata (np. Rosja) • Gdzie: Europa Środkowa, część USA, Chiny
|
|
|
5. Strefa klimatów okołobiegunowych • Typy: • Subpolarny (tajgi) – krótko ciepłe lato, długa zima (np. Syberia) • Polarny – bardzo zimno przez cały rok, brak lata (np. Antarktyda, Grenlandia) • Gdzie: Arktyka, Antarktyda, północna Kanada, Syberia start learning
|
|
Klimat górski • Nie należy do żadnej strefy, bo zmienia się z wysokością nad poziomem morza – im wyżej, tym chłodniej i więcej opadów.
|
|
|
Zamróz to biały osad lodu powstający na powierzchniach, które ochłodziły się poniżej 0°C, gdy w powietrzu znajduje się para wodna. start learning
|
|
Ta para skrapla się i od razu zamarza, tworząc warstwę kryształków lodu – najczęściej o wyglądzie szronu lub lodowej skorupki. woda przechadac w psotac stala powieksza sie o 9%
|
|
|
Efoliacja (odłuszczanie się skał) • Co to jest? To proces, w którym skała pęka i łuszczy się warstwami (jak cebula), zwykle na skutek zmian temperatury. start learning
|
|
Jak to działa? W dzień skała nagrzewa się i rozszerza, w nocy się ochładza i kurczy – przez to pęka warstwami zewnętrznymi. • Gdzie występuje? W suchym, gorącym klimacie – np. na pustyniach. Przykład: Odsłonięta skała granitowa, która się „łuszczy” warstwami jak płaty cebuli.
|
|
|
Krasowienie (proces krasowy) • Co to jest? To rozpuszczanie skał wapiennych (np. wapieni, dolomitów) przez wodę zawierającą dwutlenek węgla. start learning
|
|
Jak to działa? Woda z CO₂ staje się lekko kwaśna i rozpuszcza skałę, tworząc jaskinie, leje krasowe, szczeliny, stalaktyty itp. • Gdzie występuje? W rejonach wapiennych – np. Jura Krakowsko-Częstochowska, Tatry, Słowenia. Przykład: Jaskinia Raj, Maczuga Herkulesa, leje krasowe
|
|
|
Uwadnianie (hydratacja) • Co to jest? To proces, w którym minerały wchłaniają wodę i zmieniają swoją strukturę chemiczną, często prowadząc do ich rozpadu. start learning
|
|
• Jak to działa? Woda łączy się z minerałami (np. z tlenkami żelaza), tworząc związki bardziej kruche i podatne na wietrzenie. Skutek: Skały pęcznieją, pękają, kruszeją. • Przykład: Tlenek żelaza (Fe₂O₃) → uwodniony tlenek (Fe₂O₃·H₂O).
|
|
|
Rozpuszczanie (rozpuszczalność minerałów) • Co to jest? To po prostu rozpuszczanie się minerałów w wodzie, bez konieczności obecności CO₂ jak w krasowieniu. start learning
|
|
• Jak to działa? Niektóre minerały, jak sól kamienna czy gips, łatwo się rozpuszczają w czystej wodzie. • Skutek: Powstają jamy, pustki, a skały stają się słabsze i się zapadają. Przykład: Rozpuszczanie soli w rejonach wysadów solnych (np. Inowrocław).
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
Wulkan eksplozyjny (wybuchowy) Erupcja jest gwałtowna i wybuchowa – przypomina eksplozję. Wyrzuca w powietrze ogromne ilości: popiołu, gazów, kamieni (bomby wulkaniczne), lawy (ale mniej niż inne typy). Tworzy się stożek o stromych zboczach. start learning
|
|
Dlaczego? Magma jest kwaśna (bogata w krzemionkę – SiO₂), Jest gęsta i lepka – nie wypływa swobodnie. Zatrzymuje gazy → wzrasta ciśnienie → wybuch. Przykłady: Wezuwiusz (Włochy) Mount St. Helens (USA)Etna (czasem eksplozyjna). Krakatau (Indonezja) Dwutlenek krzemu, nazywany inaczej krzemionką, jest związkiem chemicznym o wzorze SiO2. Jest minerałem bardzo powszechnie występującym na Ziemi, głównym składnikiem piasków i piaskowców
|
|
|
Wulkan efuzyjny (wylewny) 💧 Charakterystyka: • Erupcja jest spokojna, bez wybuchów. • Lawa swobodnie wypływa i rozlewa się szeroko. • Tworzy się rozległy wulkan o łagodnych stokach – tzw. tarcza wulkaniczna. start learning
|
|
Dlaczego? • Magma jest zasadowa (zawiera mało krzemionki), • Jest rzadka i płynna, więc gazy łatwo się ulatniają. 🌍 Przykłady: • Mauna Loa i Kīlauea (Hawaje) • Islandia (np. wulkan Laki) • Wulkany w środkowej Afryce
|
|
|
Procesy egzogeniczne to zjawiska zachodzące na powierzchni Ziemi, które modelują ukształtowanie terenu pod wpływem czynników zewnętrznych (czyli działających z zewnątrz Ziemi). start learning
|
|
Wietrzenie – rozpad i rozkład skał: • Fizyczne (np. przez zamarzającą wodę), • Chemiczne (np. rozpuszczanie minerałów), • Biologiczne (np. korzenie roślin rozbijające skałę). 3. Transport materiału – przemieszczanie okruchów skalnych przez wodę, wiatr, lód, siłę ciężkości. 🏜️ 4. Akumulacja (osadzanie) – odkładanie przeniesionego materiału: • Tworzenie osadów, delt, wydm, moren, plaż. Erozja – niszczenie i transport materiału: • Rzeczna – woda żłobi doliny i koryta, • Wiatrowa – wiatr wywiewa i szlifuje skały (np. pustynie), • Lodowcowa – lodowce żłobią doliny U-kształtne, • Brzegowa – fale niszczą klify, brzegi morskie.
|
|
|
Wietrzenie chemiczne skały i minerały rozkładają się chemicznie pod wpływem wody i substancji rozpuszczonych, takich jak dwutlenek węgla (CO₂), kwasy organiczne lub tlen. Nie chodzi tu o rozpad fizyczny skały, ale o zmianę jej składu chemicznego. start learning
|
|
W klimacie ciepłym i wilgotnym, np. w strefie równikowej i podrównikowej. • Tam, gdzie jest dużo opadów i wysoka temperatura → chemiczne reakcje zachodzą szybciej. Przykład skał podatnych Wapienie, dolomity, granity Woda, często lekko kwaśna (np. deszczówka z CO₂), reaguje z minerałami i zmienia je w nowe, mniej odporne substancje, które łatwo się wypłukują lub kruszą.
|
|
|
|
start learning
|
|
Rozpuszczanie – np. sól kamienna, gips → całkowicie rozpuszczają się w wodzie. Utlenianie (oksydacja) – tlen reaguje z minerałami, np. żelazo → rdzewieje. Uwadnianie (hydratacja) – minerały chłoną wodę, zmieniając strukturę Hydroliza – reakcja minerałów z wodą prowadzi do ich rozkładu. Krasowienie – specyficzna forma rozpuszczania skał wapiennych przez wodę z CO₂.
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
|
start learning
|
|
bo to proces fizyczny mechaniczny
|
|
|
|
start learning
|
|
|
|
|
Kras to zespół zjawisk geologicznych powstających w wyniku rozpuszczania skał wapiennych, gipsowych, dolomitowych itp. przez wodę. Tworzą się: Formy powierzchniowe: leje krasowe, doliny, ostańce. Formy podziemne: jaskinie, groty, wywierzyska start learning
|
|
|
|
|
Podsumowana kolejność działania wietrzenia: ✅ Fizyczne (mechaniczne) – przygotowuje skałę do dalszych zmian. ✅ Chemiczne – rozkłada minerały, tworzy nowe związki. ✅ Biologiczne – może zachodzić na każdym etapie, wspomaga oba powyższe. start learning
|
|
woetrzenie fizyczne Zamróz (zamrażanie i rozmrażanie wody w szczelinach), Insolacja (rozszerzanie i kurczenie się minerałów przez zmiany temperatury), Rozpad ciśnieniowy (odpryskiwanie skał po odsłonięciu głębiej położonych warstw). Korzenie roślin rozsadzają skały (fizyczne), Bakterie i grzyby wydzielają kwasy (chemiczne), Działalność zwierząt rozluźnia grunt (mechaniczne). Przykłady: Rozpuszczanie wapieni przez wodę z CO₂ (krasowienie), Utlenianie żelaza (powstawanie rud), Hydroliza minerałów ilastych.
|
|
|
